długość pierwotnej
mastaby: 71.5
m wysokość mastaby:
8.4 m
nachylenie stopni:
72o wymiary
podstawy: 109 m
x 121 m
wysokość po przebudowie: 62.5
m
wysokość muru: 10,5
m kompleks: 544.9
m x 277.6 m
Piramidę
Dżesera, zwana też
Piramidą Schodkową (kbhw-nTrw) wzniesiono w
Sakkara,
nekropoli położonej na północny-zachód od Memfis. Na terenie kompleksu spotykamy
się wyłącznie z imieniem horusowym króla - Neczererchet. Imię Dżeser pojawia
się dopiero 1000 lat później, w okresie Nowego Państwa. Piramida jest głównym
elementem rozległego kompleksu grobowego otoczonego murem, z ogromnym
dziedzińcem i licznymi strukturami służącymi do celebrowania uroczystości.
Zbudowana została przez nadwornego architekta i wezyra króla, ubóstwionego w
okresie późniejszym, Imhotepa.
Ta pierwsza egipska piramida składa się z sześciu
malejącej wielkości mastab zbudowanych jedna na drugiej, co wymagało zmian w
stosunku do pierwotnego projektu budowy. Pierwotna wysokość piramidy to 62 m
(203 ft), na bazie 109 m × 125 m (358 ft × 410 ft). Piramidę oblicowano
polerowanym białym wapieniem. Budowla, zwana też proto-piramidą, uważana jest za
pierwszą piramidę w której na tak dużą skalę zastosowano cięty kamień jako
budulec, choć w pobliżu kompleksu znajduje się struktura o nazwie Gisr el-Mudir,
która wydaje się poprzedzać chronologicznie budowlę Dżesera. Grobowiec króla Dżesera dominuje w znacznym stopniu
w krajobrazie Sakkary. Innowacyjność piramidy w odniesieniu do poprzedniej
architektury grobowej jest zdumiewająca. Wyznacza ona kilka istotnych trendów,
będąc pierwszą w dziejach monumentalną budowlą z kamienia. Społeczne
konsekwencje tak ogromnej i starannie wykończonej konstrukcji kamiennej wydają
się bezsprzeczne. Proces budowania tej tak zaawansowanej architektonicznie
struktury był znacznie bardziej pracochłonny niż poprzednich zabytków tworzonych
z cegły mułowej. Fakt ten zdaje się sugerować, że państwo, a więc urząd władzy,
zastosował nowy poziom kontroli zasobów, zarówno materialnych jak i ludzkich. Od
tego momentu również władcy Starego Państwa będą grzebani na północy, a nie jak
dotychczas, w Abydos. Choć projekt kompleksu piramidy Dżesera różni się istotnie
od późniejszych kompleksów sepulkralnych, wiele elementów zastosowanych w
piramidzie schodkowej wyznacza kierunki dla późniejszych piramid IV, V i VI
dynastii, w tym wielkich piramid w Gizie. Kolejny intrygujący fakt, to po raz
pierwszy w dziejach identyfikacja Imhotepa, jako projektodawcy i głównego
budowniczego kompleksu grobowego władcy.
Kompleks
Piramidy Schodkowej Dżesera posiada kilka
struktur pełniących funkcje, zarówno życiowe jak
i pośmiertne. Poniżej omówiono kilka z
uwzględnieniem funkcji i formy. Piramida nie
była jedynie grobem władcy. Jej celem było
ułatwienie królowi udanego życia pozagrobowego,
by mógł się odrodzić w życiu wiecznym. Symbolika
formy piramid schodkowych, które nie przetrwały
III dynastii, jest nieznany, choć sugeruje się,
że może to być monumentalny symbol korony, kultu
królewskiego. Ponieważ siedem małych piramid
schodkowych (cenotafów) zostało zbudowane w
rozmaitych prowincjonalnych miejscowościach
Egiptu. Inna, powszechnie znana, teoria zakłada
ułatwione wniebowstąpienie króla. Najwybitniejszy
badacz pracujący na terenie kompleksu,
Jean-Philippe Lauer, francuski architekt i
archeolog, przez wiele lat swego długiego życia
badał główne elementy zespołu grobowego Dżesera.
Kompleks obejmuje 15 ha i jest około 2,5 razy
większy od miasta Hierakonpolis, funkcjonującego
w okresie Starego Państwa. Niektóre elementy
kompleksu różnią się od tych, zastosowanych w
późniejszych okresach Starego Państwa. Świątynia
nie znajduje się po stronie wschodniej piramidy,
jak to ma miejsce w okresach późniejszych, lecz
po jej północnej stronie. Ponadto, kompleks
Dżesera zbudowano na osi północ-południe,
podczas gdy nowsze zespoły wykorzystują kierunek
wschód-zachód. Dodatkowo, kompleks Dżesera jest
otoczony pojedynczym murem z uskokami, natomiast
późniejsze zespoły grobowe posiadają dwa mury
gdzie zewnętrzny jest gładki, a wewnętrzny bywa
czasem uskokowy.
Kompleks piramidy Dżesera jest
otoczony murem z białego wapienia z Tura, wysokim na 10,5 m.
Konstrukcja muru przypomina wyglądem groby z okresu I dynastii,
z charakterystycznymi panelami nawiązującymi do fasady pałacu,
symbolizującymi wiązki trzciny. Ogólna struktura imituje cegłę
mułową. Mur przerywany jest 14 wejściami, jednak tylko jedno z
nich, w południowo wschodnim rogu elewacji, funkcjonowało dla
żywych. Ten układ przypomina wczesnodynastyczne obmurowania
grobowców w Abydos, w których wejście umieszczano po wschodniej
stronie. Pozostałe wejścia to tzw. fałszywe wrota, i były
przeznaczone dla użytku zmarłego króla i jego duszy w życiu
pozagrobowym. Funkcjonowały jako portale, przez które Ka króla
mogła przemieszczać się pomiędzy życiem i śmiercią. Wejście
funkcjonujące przy południowo-wschodnim krańcu kompleksu
prowadzi do wąskiego korytarza, który łączy się z zadaszoną
kolumnadą. Mur zewnętrzny kompleksu Dżesera jest całkowicie
otoczony przez wykop w podłożu skalnym. Wykop ten, długości 750
m i szerokości 40 m, tworzy prostokąt na osi północ-południe.
Ściany wykopu były pierwotnie ozdobione niszami a jego
podstawową funkcją, jak się wydaje, było dodatkowe utrudnienie w
dostaniu się na teren kompleksu niepowołanych osób. Korytarz z zadaszoną kolumnadą
wiedzie do kompleksu, z kamiennymi filarami o rzeźbieniach
imitujących pęki łodyg. Kryta kolumnada prowadziła od ściany
obudowy do południowej części kompleksu. Przejście ze stropem z
wapiennych bloków skonstruowano tak, jakby było wykonane z
całych pni drzew, prowadzi do ogromnych masywnych bloków
kamiennych imitujących dwoje otwartych drzwi. Poza tym portalem
znajdowała się sala składająca się z dwudziestu par wapiennych
segmentów składających się w kolumny imitujące swym wyglądem
wiązki łodyg i osiągające wysokość 6,6 m. Kolumny nie są
wolnostojące, lecz wkomponowane są w ściany. Pomiędzy kolumnami,
po obu stronach korytarza, znajdowały się niewielkie komory,
które przez niektórych egiptologów przypisywane są każdej z
prowincji Górnego i Dolnego Egiptu. Na końcu kolumnady
prowadzącej do Południowego Dziedzińca znajduje się poprzeczna
sala hypostylowa w skład której wchodzi osiem kolumn połączonych
w pary wapiennymi blokami.
kryta kolumnada prowadząca do kompleksu z kamiennymi filarami imitującymi pęki roślin
król Dżeser celebrujący heb-sed, relief w komorze z płytkami z niebieskiego fajansu (Grób Południowy)
Południowy Dziedziniec to duża
przestrzeń pomiędzy Grobem Południowym a piramidą. Pośrodku
dziedzińca znajdują się dwa zaokrąglone kamienie, markery
terytorialne związane z obchodami święta Sed, ważnym rytuałem
królów egipskich, obchodzonym zazwyczaj po 30 letnim panowaniu.
Obecność tych elementów na terenie kompleksu grobowego
umożliwiała władcy świętowanie jubileuszu również po śmierci. Na
południowym krańcu dziedzińca znajdowała się platforma do której
wchodziło się po schodach. Sądzi się, że jest to podwyższenie
podwójnego tronu królewskiego. Teoria ta jest koherentna z inną,
zaproponowaną przez Barry'ego Kempa i ogólnie akceptowaną przez
wielu innych badaczy, sugerującą iż cały kompleks piramidy
schodkowej symbolizuje królewski pałac umożliwiając zmarłemu
królowi wiecznie wykonywać rytuały związane z rządzeniem. W
południowej części dziedzińca znajduje się Grób Południowy. Funkcje Gróbu
Południowego są porównywane do tych, jakie
spełniały piramidy satelitarne późniejszych
okresów, i uważa się, że po śmierci króla pełnił
on funkcję domu dla Ka, duszy zmarłego władcy.
Niektórzy uważają, że był on pomieszczeniem na
urny kanopskie, jednak nie potwierdzają tego
nowsze
trendy, zgodnie z którymi urny znajdują się w
tym samym miejscu co ciało. Do Grobu Południowego
wchodzi się przez korytarz tunelu jak z klatki
schodowej, który schodzi około 30m przed
otwarciem się do komory grobowej z różowego
granitu.
Istnieją dowody na to, że Grób
Południowy został ukończony przed piramidą. Wewnątrz znajduje
się symboliczny pałac królewski, z dekoracjami z niebieskiego
fajansu, bardziej kompletnymi niż wnętrze piramidy. Trzy komory
w podbudowie wykończone są również fajansem w kolorze niebieskim
i elewacje imitującą trzciny i maty, jak w piramidzie. Jedna z
komór jest wykończona trzema niszami z reliefami
przedstawiającymi króla, jeden z nich przedstawia władcę podczas
rytuału heb-sed. Egipscy budowniczowie zdecydowali się zatrudnić
najzdolniejszych rzemieślników przedstawiających swój doskonały
kunszt w tym najciemniejszym, najbardziej niedostępnym miejscu. Piramida zbudowana została w sześciu
etapach i, jak można się spodziewać, w sposób eksperymentalny.
Budowę rozpoczęto stawiając kwadratową mastabę, którą stopniowo
poszerzano. Najpierw równomiernie we wszystkich czerech
kierunkach, potem jedynie od wschodniej strony. Samą piramidę
wznoszono w dwóch etapach. Najpierw utworzono czterostopniową
strukturę, a następnie powiększono ją do sześciu stopni. Fakt,
że pierwotna mastaba była kwadratowa nasuwa przypuszczenie, że
budowla w założeniu nigdy nie miała być mastabą, jako że nigdy
wcześniej nie stosowano konstrukcji kwadratowych dla mastaby.
Ostatecznie piramida miała 62 m wysokości i zajmowała teren o
powierzchni 1221 metrów kwadratowych. Kiedy budowniczowie
zaczęli przekształcać mastabę w czterostopniową piramidę,
dokonali poważnych zmian w projekcie. Podobnie jak w konstrukcji
mastaby, zbudowano surowy rdzeń z nieobrobionych bloków
kamiennych wypełniając je mniejszymi kawałkami wapienia. Główną
różnicą jest to, że w konstrukcji mastaby kładli warstwy
poziome, ale dla warstw piramidy zbudowali w warstwach
akrecyjnych że wspartych do wewnątrz , natomiast przy użyciu
bloków, które były zarówno większe jak i lepszej jakości. Wiele
materiału do wypełniania pochodzi prawdopodobnie z wielkiego
wykopu pod piramidą. Powszechnie uważa się, że zastosowano
pochylnie i rolki, ułatwiające transport i przemieszczanie
ciężkich bloków kamiennych.
Pod piramidą znajduje się
prawdziwy labirynt tuneli, komór i galerii, o łącznej długości
niemal 6 km skupiając się w centralnym szybie, mierzącym 7 m
kwadratowych i 28 m głębokości. Przestrzenie te zapewniają
miejsce dla pochówku króla, członków rodziny oraz pomieszczenia do
składowania towarów i ofiar. Wejście do szybu znajduje się po
stronie północnej, wyznaczając tym samym trend, który będzie
obowiązywał w architekturze sepulkralnej okresu Starego Państwa. Boczne
ściany przejścia podziemnego zdobione są mozaiką z niebieskich
płytek fajansowych imitującą trzcinowe maty. Ściany tej
pałacowej fasady są dodatkowo zdobione panelami dekorowanymi
płaskorzeźbami ukazującymi króla uczestniczącego w celebrowaniu heb-sed. Wszystkie te pomieszczenia przybierają postać pałacu i
służą jako miejsce żywego królewskiego Ka. Po
wschodniej stronie piramidy znajduje się jedenaście szybów 32 m
głębokości połączonych z poziomymi tunelami tworząc tzw. "harem
królewski" (istnienie tego "haremu" jest przedmiotem dyskusji
wśród archeologów).
Poszerzanie wykopów w kierunku wschodnim spowodowało włączenie
tych konstrukcji do istniejącej podbudowy. W magazynach znaleziono ponad 40.000
kamiennych naczyń, z których wiele pochodzi z okresów
wcześniejszych. Miały one służyć królowi i jego potrzebom po
śmierci. Rozległą sieć podziemnych galerii wykuto na północ, zachód i południe od komory grobowej.
Sklepienie
komory grobowej wykonano z czterech granitowych płyt. Po
ceremonii pogrzebowej otwór przykryto 3,5 tonowym blokiem
kamiennym. W komorze grobowej nie odnaleziono śladów pochówku
jako że krypta została gruntownie zrabowana. Lauer jest zdania że obok
granitowej istniała też alabastrowa komora grobowa.
Znalazł interesujący dowód w postaci bloków wapiennych z
płaskorzeźbionymi gwiazdami, które znajdowały się prawdopodobnie na suficie,
będąc pierwszym tego typu przedstawieniem nocnego nieba na
sklepieniu komory grobowej, które
stało się później tradycją w architekturze sepulkralnej. Król utożsamiał się w ten
sposób z gwiazdami nieba północnego, zapewniając sobie tym samym
wieczność i odrodzenie.
Stropy w piramidach musiały być starannie zaprojektowane i
odporne na liczne naprężenia. Strop komory grobowej w piramidzie
Dżesera nie był
wystarczająco mocny, aby pozostać w stanie nienaruszonym. W
wyniku trzęsienia ziemi część stopu odpadła a wielkie masy cegły
mułowej i gruzu
zapadły się do komory powodując znaczne zniszczenia. Archeolodzy
dokonali prac zabezpieczających i zapobiegających dalszemu
postępowaniu degradacji zabytku. Świątynia grobowa znajdowała się po stronie północnej piramidy
naprzeciwko gwiazd północnych, które zapewniały królowi
przyłączenie się do wieczności. Świątynia zapewniała
codzienne rytuały kultu zmarłego władcy. Na wschód od
świątyni znajduje się mały serdab, będący strukturą zamkniętą i
mieszczący jedynie posąg władcy w którym zamieszkiwała Ka biorąc udział w codziennych obrzędach, takich jak ceremonia
otwarcie ust, umożliwiająca zmarłemu oddychanie i jedzenie. Zmarły obserwował uroczystości przez dwa
małe otwory na oczy wycięte w północnej ścianie serdabu.
Świątynia pojawia się po stronie północnej piramidy w okresie
III dynastii. Zmarły władca udaje się na północ, by stać się jedną
z odwiecznych gwiazd na niebie. W czasach IV dynastii, gdy
doktryny religijne kładą nacisk na odrodzenie i wieczność
osiągane przez słońce, świątynia zostanie przeniesiona na
wschodnią stronę piramidy, gdzie wschodzi słońce, i król
jednocząc się z nim może się odradzać codziennie. Dziedziniec do uroczystych obchodów heb-sed jest prostokątny i
położony równolegle do dziedzińca południowego. Umożliwiał
przestrzeń, w której król mógł dokonywać rytualnego biegi
związanego z jubileuszem, również po śmierci. Po wschodniej i zachodniej stronie dziedzińca
widnieją
pozostałości dwóch grup kaplic, z których wiele jest jedynie atrapami
budynków, w trzech różnych stylach architektonicznych. Od
północy i południu zamykają dziedziniec trzy kaplice zdobione
półkolumnami. Pozostałe kaplice od strony zachodniej dekorowane
są
karbowanymi kolumnami i kapitelami. Każda z kaplic posiada sanktuarium
do którego dostęp wiedzie przez niezadaszone przejścia ze ścianami
z ślepymi wrotami. Niektóre z tych
budynków posiadają nisze dla rzeźb. Egiptolodzy są zdania że budynki te
miały ścisły związek z aktem podwójnej koronacji podczas święta sed.