Kompleks grobowy Dżesera w Sakkara
kbhw-ntrw

długość pierwotnej mastaby:   71.5 m wysokość mastaby:   8.4 m

nachylenie stopni:   72o wymiary podstawy:   109 m x 121 m wysokość po przebudowie:   62.5 m

wysokość muru:   10,5 m kompleks:   544.9 m  x 277.6 m

Piramidę Dżesera, zwana też Piramidą Schodkową (kbhw-nTrw) wzniesiono w Sakkara, nekropoli położonej na północny-zachód od Memfis. Na terenie kompleksu spotykamy się wyłącznie z imieniem horusowym króla - Neczererchet. Imię Dżeser pojawia się dopiero 1000 lat później, w okresie Nowego Państwa. Piramida jest głównym elementem rozległego kompleksu grobowego otoczonego murem, z ogromnym dziedzińcem i licznymi strukturami służącymi do celebrowania uroczystości. Zbudowana została przez nadwornego architekta i wezyra króla, ubóstwionego w okresie późniejszym, Imhotepa. Ta pierwsza egipska piramida składa się z sześciu malejącej wielkości mastab zbudowanych jedna na drugiej, co wymagało zmian w stosunku do pierwotnego projektu budowy. Pierwotna wysokość piramidy to 62 m (203 ft), na bazie 109 m × 125 m (358 ft × 410 ft). Piramidę oblicowano polerowanym białym wapieniem. Budowla, zwana też proto-piramidą, uważana jest za pierwszą piramidę w której na tak dużą skalę zastosowano cięty kamień jako budulec, choć w pobliżu kompleksu znajduje się struktura o nazwie Gisr el-Mudir, która wydaje się poprzedzać chronologicznie budowlę Dżesera. Grobowiec króla Dżesera dominuje w znacznym stopniu w krajobrazie Sakkary. Innowacyjność piramidy w odniesieniu do poprzedniej architektury grobowej jest zdumiewająca. Wyznacza ona kilka istotnych trendów, będąc pierwszą w dziejach monumentalną budowlą z kamienia. Społeczne konsekwencje tak ogromnej i starannie wykończonej konstrukcji kamiennej wydają się bezsprzeczne. Proces budowania tej tak zaawansowanej architektonicznie struktury był znacznie bardziej pracochłonny niż poprzednich zabytków tworzonych z cegły mułowej. Fakt ten zdaje się sugerować, że państwo, a więc urząd władzy, zastosował nowy poziom kontroli zasobów, zarówno materialnych jak i ludzkich. Od tego momentu również władcy Starego Państwa będą grzebani na północy, a nie jak dotychczas, w Abydos. Choć projekt kompleksu piramidy Dżesera różni się istotnie od późniejszych kompleksów sepulkralnych, wiele elementów zastosowanych w piramidzie schodkowej wyznacza kierunki dla późniejszych piramid IV, V i VI dynastii, w tym wielkich piramid w Gizie. Kolejny intrygujący fakt, to po raz pierwszy w dziejach identyfikacja Imhotepa, jako projektodawcy i głównego budowniczego kompleksu grobowego władcy.

Kompleks Piramidy Schodkowej Dżesera posiada kilka struktur pełniących funkcje, zarówno życiowe jak i pośmiertne. Poniżej omówiono kilka z uwzględnieniem funkcji i formy. Piramida nie była jedynie grobem władcy. Jej celem było ułatwienie królowi udanego życia pozagrobowego, by mógł się odrodzić w życiu wiecznym. Symbolika formy piramid schodkowych, które nie przetrwały III dynastii, jest nieznany, choć sugeruje się, że może to być monumentalny symbol korony, kultu królewskiego. Ponieważ siedem małych piramid schodkowych (cenotafów) zostało zbudowane w rozmaitych prowincjonalnych miejscowościach Egiptu. Inna, powszechnie znana, teoria zakłada ułatwione wniebowstąpienie króla. Najwybitniejszy badacz pracujący na terenie kompleksu, Jean-Philippe Lauer, francuski architekt i archeolog, przez wiele lat swego długiego życia badał główne elementy zespołu grobowego Dżesera. Kompleks obejmuje 15 ha i jest około 2,5 razy większy od miasta Hierakonpolis, funkcjonującego w okresie Starego Państwa. Niektóre elementy kompleksu różnią się od tych, zastosowanych w późniejszych okresach Starego Państwa. Świątynia nie znajduje się po stronie wschodniej piramidy, jak to ma miejsce w okresach późniejszych, lecz po jej północnej stronie. Ponadto, kompleks Dżesera zbudowano na osi północ-południe, podczas gdy nowsze zespoły wykorzystują kierunek wschód-zachód. Dodatkowo, kompleks Dżesera jest otoczony pojedynczym murem z uskokami, natomiast późniejsze zespoły grobowe posiadają dwa mury gdzie zewnętrzny jest gładki, a wewnętrzny bywa czasem uskokowy.

Kompleks piramidy Dżesera jest otoczony murem z białego wapienia z Tura, wysokim na 10,5 m. Konstrukcja muru przypomina wyglądem groby z okresu I dynastii, z charakterystycznymi panelami nawiązującymi do fasady pałacu, symbolizującymi wiązki trzciny. Ogólna struktura imituje cegłę mułową. Mur przerywany jest 14 wejściami, jednak tylko jedno z nich, w południowo wschodnim rogu elewacji, funkcjonowało dla żywych. Ten układ przypomina wczesnodynastyczne obmurowania grobowców w Abydos, w których wejście umieszczano po wschodniej stronie. Pozostałe wejścia to tzw. fałszywe wrota, i były przeznaczone dla użytku zmarłego króla i jego duszy w życiu pozagrobowym. Funkcjonowały jako portale, przez które Ka króla mogła przemieszczać się pomiędzy życiem i śmiercią. Wejście funkcjonujące przy południowo-wschodnim krańcu kompleksu prowadzi do wąskiego korytarza, który łączy się z zadaszoną kolumnadą. Mur zewnętrzny kompleksu Dżesera jest całkowicie otoczony przez wykop w podłożu skalnym. Wykop ten, długości 750 m i szerokości 40 m, tworzy prostokąt na osi północ-południe. Ściany wykopu były pierwotnie ozdobione niszami a jego podstawową funkcją, jak się wydaje, było dodatkowe utrudnienie w dostaniu się na teren kompleksu niepowołanych osób. Korytarz z zadaszoną kolumnadą wiedzie do kompleksu, z kamiennymi filarami o rzeźbieniach imitujących pęki łodyg. Kryta kolumnada prowadziła od ściany obudowy do południowej części kompleksu. Przejście ze stropem z wapiennych bloków skonstruowano tak, jakby było wykonane z całych pni drzew, prowadzi do ogromnych masywnych bloków kamiennych imitujących dwoje otwartych drzwi. Poza tym portalem znajdowała się sala składająca się z dwudziestu par wapiennych segmentów składających się w kolumny imitujące swym wyglądem wiązki łodyg i osiągające wysokość 6,6 m. Kolumny nie są wolnostojące, lecz wkomponowane są w ściany. Pomiędzy kolumnami, po obu stronach korytarza, znajdowały się niewielkie komory, które przez niektórych egiptologów przypisywane są każdej z prowincji Górnego i Dolnego Egiptu. Na końcu kolumnady prowadzącej do Południowego Dziedzińca znajduje się poprzeczna sala hypostylowa w skład której wchodzi osiem kolumn połączonych w pary wapiennymi blokami.
kryta kolumnada prowadząca do kompleksu z kamiennymi filarami imitującymi pęki roślin	król Dżeser celebrujący heb-sed, relief w komorze z płytkami z niebieskiego fajansu (Grób Południowy)
Południowy Dziedziniec to duża przestrzeń pomiędzy Grobem Południowym a piramidą. Pośrodku dziedzińca znajdują się dwa zaokrąglone kamienie, markery terytorialne związane z obchodami święta Sed, ważnym rytuałem królów egipskich, obchodzonym zazwyczaj po 30 letnim panowaniu. Obecność tych elementów na terenie kompleksu grobowego umożliwiała władcy świętowanie jubileuszu również po śmierci. Na południowym krańcu dziedzińca znajdowała się platforma do której wchodziło się po schodach. Sądzi się, że jest to podwyższenie podwójnego tronu królewskiego. Teoria ta jest koherentna z inną, zaproponowaną przez Barry'ego Kempa i ogólnie akceptowaną przez wielu innych badaczy, sugerującą iż cały kompleks piramidy schodkowej symbolizuje królewski pałac umożliwiając zmarłemu królowi wiecznie wykonywać rytuały związane z rządzeniem. W południowej części dziedzińca znajduje się Grób Południowy. Funkcje Gróbu Południowego są porównywane do tych, jakie spełniały piramidy satelitarne późniejszych okresów, i uważa się, że po śmierci króla pełnił on funkcję domu dla Ka, duszy zmarłego władcy. Niektórzy uważają, że był on pomieszczeniem na urny kanopskie, jednak nie potwierdzają tego nowsze trendy, zgodnie z którymi urny znajdują się w tym samym miejscu co ciało. Do Grobu Południowego wchodzi się przez korytarz tunelu jak z klatki schodowej, który schodzi około 30m przed otwarciem się do komory grobowej z różowego granitu.
Istnieją dowody na to, że Grób Południowy został ukończony przed piramidą. Wewnątrz znajduje się symboliczny pałac królewski, z dekoracjami z niebieskiego fajansu, bardziej kompletnymi niż wnętrze piramidy. Trzy komory w podbudowie wykończone są również fajansem w kolorze niebieskim i elewacje imitującą trzciny i maty, jak w piramidzie. Jedna z komór jest wykończona trzema niszami z reliefami przedstawiającymi króla, jeden z nich przedstawia władcę podczas rytuału heb-sed. Egipscy budowniczowie zdecydowali się zatrudnić najzdolniejszych rzemieślników przedstawiających swój doskonały kunszt w tym najciemniejszym, najbardziej niedostępnym miejscu. Piramida zbudowana została w sześciu etapach i, jak można się spodziewać, w sposób eksperymentalny. Budowę rozpoczęto stawiając kwadratową mastabę, którą stopniowo poszerzano. Najpierw równomiernie we wszystkich czerech kierunkach, potem jedynie od wschodniej strony. Samą piramidę wznoszono w dwóch etapach. Najpierw utworzono czterostopniową strukturę, a następnie powiększono ją do sześciu stopni. Fakt, że pierwotna mastaba była kwadratowa nasuwa przypuszczenie, że budowla w założeniu nigdy nie miała być mastabą, jako że nigdy wcześniej nie stosowano konstrukcji kwadratowych dla mastaby. Ostatecznie piramida miała 62 m wysokości i zajmowała teren o powierzchni 1221 metrów kwadratowych. Kiedy budowniczowie zaczęli przekształcać mastabę w czterostopniową piramidę, dokonali poważnych zmian w projekcie. Podobnie jak w konstrukcji mastaby, zbudowano surowy rdzeń z nieobrobionych bloków kamiennych wypełniając je mniejszymi kawałkami wapienia. Główną różnicą jest to, że w konstrukcji mastaby kładli warstwy poziome, ale dla warstw piramidy zbudowali w warstwach akrecyjnych że wspartych do wewnątrz , natomiast przy użyciu bloków, które były zarówno większe jak i lepszej jakości. Wiele materiału do wypełniania pochodzi  prawdopodobnie z wielkiego wykopu pod piramidą. Powszechnie uważa się, że zastosowano pochylnie i  rolki, ułatwiające transport i przemieszczanie ciężkich bloków kamiennych.
Pod piramidą znajduje się prawdziwy labirynt tuneli, komór i galerii, o łącznej długości niemal 6 km skupiając się w centralnym szybie, mierzącym 7 m kwadratowych i 28 m głębokości. Przestrzenie te zapewniają miejsce dla pochówku króla, członków rodziny oraz pomieszczenia do składowania towarów i ofiar. Wejście do szybu znajduje się po stronie północnej, wyznaczając tym samym trend, który będzie obowiązywał w architekturze sepulkralnej okresu Starego Państwa. Boczne ściany przejścia podziemnego zdobione są mozaiką z niebieskich płytek fajansowych imitującą trzcinowe maty. Ściany tej pałacowej fasady są dodatkowo zdobione panelami dekorowanymi płaskorzeźbami ukazującymi króla uczestniczącego w celebrowaniu heb-sed. Wszystkie te pomieszczenia przybierają postać pałacu i służą jako miejsce żywego królewskiego Ka. Po wschodniej stronie piramidy znajduje się jedenaście szybów 32 m głębokości połączonych z poziomymi tunelami tworząc tzw. "harem królewski" (istnienie tego "haremu" jest przedmiotem dyskusji wśród archeologów). Poszerzanie wykopów w kierunku wschodnim spowodowało włączenie tych konstrukcji do istniejącej podbudowy. W magazynach znaleziono ponad 40.000 kamiennych naczyń, z których wiele pochodzi z okresów wcześniejszych. Miały one służyć królowi i jego potrzebom po śmierci. Rozległą sieć podziemnych galerii wykuto na północ, zachód i południe od komory grobowej.
Sklepienie komory grobowej wykonano z czterech granitowych płyt. Po ceremonii pogrzebowej otwór przykryto 3,5 tonowym blokiem kamiennym. W komorze grobowej nie odnaleziono śladów pochówku jako że krypta została gruntownie zrabowana. Lauer jest zdania że obok granitowej istniała też alabastrowa komora grobowa. Znalazł interesujący dowód w postaci bloków wapiennych z płaskorzeźbionymi gwiazdami, które znajdowały się prawdopodobnie na suficie, będąc pierwszym tego typu przedstawieniem nocnego nieba na sklepieniu komory grobowej, które stało się później tradycją w architekturze sepulkralnej. Król utożsamiał się w ten sposób z gwiazdami nieba północnego, zapewniając sobie tym samym wieczność i odrodzenie. Stropy w piramidach musiały być starannie zaprojektowane i odporne na liczne naprężenia. Strop komory grobowej w piramidzie Dżesera nie był wystarczająco mocny, aby pozostać w stanie nienaruszonym. W wyniku trzęsienia ziemi część stopu odpadła a wielkie masy cegły mułowej i gruzu zapadły się do komory powodując znaczne zniszczenia. Archeolodzy dokonali prac zabezpieczających i zapobiegających dalszemu postępowaniu degradacji zabytku. Świątynia grobowa znajdowała się po stronie północnej piramidy naprzeciwko gwiazd północnych, które zapewniały królowi przyłączenie się do wieczności. Świątynia zapewniała codzienne rytuały kultu zmarłego władcy. Na wschód od świątyni znajduje się mały serdab, będący strukturą zamkniętą i mieszczący jedynie posąg władcy w którym zamieszkiwała Ka biorąc udział w codziennych obrzędach, takich jak ceremonia otwarcie ust,  umożliwiająca zmarłemu oddychanie i jedzenie. Zmarły obserwował uroczystości przez dwa małe otwory  na oczy wycięte w północnej ścianie serdabu. Świątynia pojawia się po stronie północnej piramidy w okresie III dynastii. Zmarły władca udaje się na północ, by stać się jedną z odwiecznych gwiazd na niebie. W czasach IV dynastii, gdy doktryny religijne kładą nacisk na odrodzenie i wieczność osiągane przez słońce, świątynia zostanie przeniesiona na wschodnią stronę piramidy, gdzie wschodzi słońce, i król jednocząc się z nim może się odradzać codziennie. Dziedziniec do uroczystych obchodów heb-sed jest prostokątny i położony równolegle do dziedzińca południowego. Umożliwiał przestrzeń, w której król mógł dokonywać rytualnego biegi związanego z jubileuszem, również po śmierci. Po wschodniej i zachodniej stronie dziedzińca widnieją pozostałości dwóch grup kaplic, z których wiele jest jedynie atrapami budynków, w trzech różnych stylach architektonicznych. Od północy i południu zamykają dziedziniec trzy kaplice zdobione półkolumnami. Pozostałe kaplice od strony zachodniej dekorowane są karbowanymi kolumnami i kapitelami. Każda z kaplic posiada sanktuarium do którego dostęp wiedzie przez niezadaszone przejścia ze ścianami z ślepymi wrotami. Niektóre z tych budynków posiadają nisze dla rzeźb. Egiptolodzy są zdania że budynki te miały ścisły związek z aktem podwójnej koronacji podczas święta sed.